हरितालिका व्रत आणि देवी माता पार्वती 

हरितालिका व्रत आणि देवी माता पार्वती 

1) प्रस्तावना

भारतीय संस्कृती ही परंपरांचा महासागर आहे. येथे प्रत्येक सण, व्रत आणि उपवास यामागे एक गहन तत्त्वज्ञान, एक पौराणिक कथा आणि एक सामाजिक संदेश दडलेला आहे. त्या परंपरांमध्ये “हरितालिका व्रत” हे व्रत विशेष महत्त्वाचे आहे. हे व्रत स्त्रिया पतीसौख्य, पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी, तसेच अविवाहित मुली उत्तम पतीप्राप्तीसाठी करतात. या व्रतामागे देवी पार्वती आणि भगवान शंकर यांच्या अद्भुत प्रेमकथेची गोड आख्यायिका जोडलेली आहे.

2) हरितालिका व्रताची उत्पत्ती

‘हरितालिका’ या नावातच या व्रताचे रहस्य दडलेले आहे.

• ‘हरि’ म्हणजे हरणे (अपहरण करणे).
  
• ‘तालिका’ म्हणजे सखी (मैत्रीण).
  

देवी पार्वतीने भगवान शंकराला पतीरूपाने मिळवण्यासाठी कठोर तप केले. पण तिचे वडील हिमवान यांनी तिचे लग्न विष्णूसोबत करण्याचा निर्णय घेतला. त्या वेळी पार्वतीची एक सखी तिला या लग्नातून वाचवून जंगलात घेऊन गेली. त्या दिवशी पार्वतीने उपवास करून शिवाची उपासना केली आणि अखेर शंकराशी तिचा विवाह झाला. त्या घटनेच्या स्मरणार्थ या व्रताला ‘हरितालिका व्रत’ असे नाव दिले गेले.

3) देवी पार्वतीची कथा

देवी पार्वती ही सतीचे पुनर्जन्मरूप मानली जाते. सतीने आपल्या पती महादेवाचा अपमान सहन न करता आत्मविसर्जन केले. त्यानंतर हिमवान आणि मेनावती यांच्याकडे पार्वतीचा जन्म झाला. बालपणापासूनच तिने शिवभक्तीला आपले जीवनधर्म मानले. कठोर तप करून तिने महादेवाला प्रसन्न केले. या तपात उपवास, उपासना, ध्यान, स्तोत्रपठण आणि अनेक यातना सहन करणे समाविष्ट होते. अखेरीस शिवशंकराने पार्वतीचे तप स्वीकारले आणि तिला वधू म्हणून स्वीकारले.

4) हरितालिका व्रताची कथा (पौराणिक आख्यायिका)

एकदा पार्वतीने आपल्या सख्यांबरोबर नदीकाठी जाऊन शिवाची प्रतिमा बनवली. तिने दिवसभर निर्जला उपवास करून संध्याकाळी ती प्रतिमा पूजली. तिच्या या भक्तीने शंकर प्रसन्न झाले. तिला वर मागण्यास सांगितले. पार्वतीने नम्रपणे सांगितले – “मला फक्त तुमचाच पती हवा आहे.” तिची अढळ श्रद्धा आणि अविचल निश्चय पाहून शिवशंकराने तिला स्वीकारले.

यामुळे या व्रताचे पालन करणाऱ्या स्त्रियांनी पतीच्या आयुष्याची वाढ, वैवाहिक सौख्य आणि अखंड सौभाग्य प्राप्त होते, अशी श्रद्धा आहे.

5) हरितालिका व्रत करण्याची पद्धत

हे व्रत विशेषतः भाद्रपद महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या तृतीयेला केले जाते. याला “हरितालिका तीज” असेही म्हटले जाते.

1. व्रताची सुरुवात – सकाळी स्नान करून पवित्र वस्त्रे परिधान करतात.
   
2. प्रतिमा निर्मिती – मातीपासून भगवान शंकर आणि पार्वतीच्या प्रतिमा तयार करतात.
   
3. पूजा साहित्य – फुले, फळे, पत्री, बिल्वपत्र, धूप, दीप, नैवेद्य वापरले जातात.
   
4. उपवास – स्त्रिया हा उपवास निर्जला करतात (पाणी न घेता). काही ठिकाणी फलाहाराचा नियम पाळला जातो.
   
5. पूजा विधी – पार्वती-शंकरांची पूजा करून त्यांच्या प्रेमकथेची आख्यायिका ऐकली जाते.
   
6. जागरण – अनेक स्त्रिया रात्रीभर हरितालिका व्रताचे गीत, कथा व भजन गातात.
   
7. समापन – दुसऱ्या दिवशी सकाळी व्रताचे पारायण केले जाते.

6) देवी पार्वतीचे स्वरूप आणि महत्त्व

पार्वती ही शक्तीस्वरूपा आहे. तिला विविध रूपांत पूजले जाते –

• गौरी : सौंदर्य व मंगलाचे प्रतीक.
  
• दुर्गा : राक्षसांचा नाश करणारी.
  
• अन्नपूर्णा : अन्न व पोषण देणारी.
  
• काली : काळाचा नाश करणारी.
  
• ललिता त्रिपुरसुंदरी : सौंदर्य व प्रेमाचे प्रतीक.
  

भारतीय स्त्रीसाठी पार्वती ही आदर्श मानली जाते. पतीच्या प्रेमासाठी, कुटुंबाच्या सुखासाठी तिने केलेले तप आजच्या काळातही प्रेरणादायी आहे.

7) हरितालिका व्रताचे सामाजिक महत्त्व

1. कौटुंबिक ऐक्य – पती-पत्नीतील नातेसंबंध दृढ होतात.
   
2. स्त्रीशक्तीचा गौरव – स्त्रीच्या श्रद्धेची आणि शक्तीची जाण करून देते.
   
3. सामाजिक बंधन – एकत्र येऊन स्त्रिया हे व्रत करतात, त्यामुळे समाजात एकात्मता निर्माण होते.
   
4. आध्यात्मिक साधना – उपवास आणि जागरणामुळे मन शुद्ध होते.
   
5. निसर्गाशी नाते – या दिवशी हिरवी पाने, फळे आणि नैसर्गिक वस्तू वापरल्या जातात, ज्यातून पर्यावरणाशी असलेले नाते जपले जाते.

8) पार्वती-महादेवाचे नाते : प्रेम आणि समर्पणाचा आदर्श

देवी पार्वती आणि भगवान शंकर यांचे नाते हे “समता” आणि “एकत्व” यांचे मूर्तिमंत उदाहरण आहे. शिव हा विरक्त योगी होता, तर पार्वती ही गृहस्थाश्रमी देवी. तरीही दोघांनी एकमेकांना स्वीकारले. त्यांच्या नात्यात कधी राग-लोभ, ईर्षा-मत्सर नाही, तर पूर्ण समर्पण आणि स्नेह आहे.

9) हरितालिका व्रत : आजच्या काळातील संदर्भ

आजच्या आधुनिक युगात अनेकांना व्रत-उपवास जुनी परंपरा वाटू शकते. पण यामागचा खरा संदेश अजूनही तितकाच महत्त्वाचा आहे –

दृढ निश्चय, प्रेम आणि समर्पण, संयम व श्रद्धा,कुटुंबातील ऐक्य स्त्रियांच्या एकत्रिततेतून, उपवास-जागरणातून मानसिक ताकद वाढते. शरीर-मन शुद्ध होऊन साधना साध्य होते.

10) हरितालिका व्रताशी निगडीत प्राचीन कथा

1) पार्वतीचे पूर्वजन्माचे तप

देवी पार्वतीच्या आधीचा जन्म म्हणजे सती. सतीने महादेवाला पतीरूपाने स्वीकारले होते, पण दक्षयज्ञातील शिवाचा अपमान तिला सहन झाला नाही. त्या दुःखात तिने आपले शरीर अग्नीत अर्पण केले. या घटनेनंतर भगवान शिव वैराग्य धारण करून कठोर तपात मग्न झाले.

सतीने पुढील जन्मात शिवाला पती म्हणून मिळवण्याचा संकल्प केला. हिमवान व मेनावती यांच्या घरात तिचा पुनर्जन्म झाला. या जन्मात लहानपणापासूनच पार्वतीला शिवभक्तीची गोडी लागली होती. तिच्या प्रत्येक श्वासात फक्त “शंकर” हे नाव गुंजत असे.

तिने बालवयापासूनच तपाची सुरुवात केली. प्रारंभी तिने फळाहार केला, नंतर पानाहार, आणि शेवटी निर्जल तप केला. तिचं शरीर कृश झालं, डोळ्यांत तेज होतं, पण मनात फक्त शिवाचीच प्रतिमा होती. तिला लोकांनी ‘अपर्णा’ म्हटलं, कारण ती पानसुद्धा खायची थांबली होती.

पार्वतीच्या या तपामुळे देवता, ऋषी आणि ब्रह्मदेवही प्रभावित झाले. अखेर महादेवांनी तिचं तप पाहून मनात विचार केला – “हीच माझी सती आहे. हिच्या भक्तीला मी नकार देऊ शकत नाही.” ही कथा आपल्याला शिकवते की, खरा निश्चय आणि श्रद्धा असली तर जन्मानंतरही तो संकल्प पूर्ण होतो.

एक पौराणिक कथा सांगते की, सतीच्या रूपात पार्वतीने महादेवाला पतीरूपाने स्वीकारले होते. परंतु दक्षयज्ञात शंकराचा अपमान झाल्यावर तिने आत्मविसर्जन केले. त्यानंतर हिमवान आणि मेनावती यांच्या घरी पार्वतीचा पुनर्जन्म झाला.
बालपणापासूनच पार्वतीला ध्यान, जप, तप आणि शिवभक्ती यांची आवड होती. हिमालयावर बसून तिने १०० वर्षांपर्यंत घनदाट वनात कठोर तप केले. ती रोज फक्त पानांचा आहार घेत असे (म्हणूनच तिला अपर्णा असे नाव पडले). या तपामुळे तिला लोक ‘योगिनी’ म्हणू लागले.

2) विष्णूसोबतच्या विवाहाची कथा

अनेक ग्रंथांमध्ये असा उल्लेख आढळतो की हिमवानने विष्णूशी पार्वतीचे लग्न ठरवले होते. कारण विष्णू हा समृद्धी, ऐश्वर्य आणि वैभवाचा देव होता.
पण पार्वतीला फक्त शंकरच पती म्हणून हवेत होते. त्या वेळी पार्वतीची एक सखी (तालिका) हिने तिला गुपचूप जंगलात नेले. पार्वतीने तिथे शंकराची पूजा करून “मला फक्त शिवच पती म्हणून मिळावा” अशी मनोमन प्रार्थना केली.
या घटनेनंतरच हे व्रत ‘हरितालिका’ नावाने ओळखले जाऊ लागले.

हिमवान आपल्या लेकीसाठी योग्य पती शोधत होता. विष्णू हा ऐश्वर्य, वैभव आणि संपन्नतेचा देव असल्यामुळे त्याने पार्वतीचे लग्न विष्णूसोबत ठरवले. देवांचे वरपक्षीय आगमनाची तयारी झाली.

पण पार्वतीच्या मनात फक्त शिव होते. तिच्या हृदयाला दुसऱ्या कुणाचा विचारही सहन होत नव्हता. ती आपल्या सख्यांसोबत डोंगरावर गेली आणि रडत म्हणाली – “मला फक्त महादेवच पती म्हणून हवेत. दुसरे कुणीही माझ्यासाठी योग्य नाहीत.”तेव्हा तिच्या एका सखीने (तालिकेने) तिला आधार दिला. तिने पार्वतीला म्हणाले – “तू चिंता करू नकोस. आपण तुला या लग्नातून सोडवू. चला, आपण जंगलात जाऊ आणि तिथे शंकराची प्रतिमा बनवून त्यांची पूजा करू.”

दोघी मैत्रिणी गुपचूप जंगलात निघाल्या. पार्वतीने निर्जला उपवास केला, मातीपासून शिवलिंग व प्रतिमा घडवल्या, त्यावर फुले अर्पण केली. तिने मनोमन शंकराला विनवले – “हे देव! मला फक्त तुमचाच वर म्हणून स्वीकारा.”

या घटनेमुळेच या व्रताला हरितालिका (हरण + तालिका) असे नाव मिळाले. हरण म्हणजे अपहरण (विवाहातून वाचवणे) आणि तालिका म्हणजे सखी.

3) देवी पार्वतीचा कन्यादानाचा प्रसंग

कथा सांगते की पार्वतीने तप करत असताना तिचे शरीर कृश झाले होते. त्या वेळी तिच्या वडिलांना (हिमवान) खूप वाईट वाटले. ते म्हणाले –
“माझ्या लेकराला अशी यातना का?”
पार्वतीने उत्तर दिले –
“बाबा, मी तुमचं ऐकायला तयार आहे, पण माझं मन फक्त महादेवावर आहे. तुम्ही मला त्यांच्याशीच विवाह द्या.”
हिमवानने नंतर नारदाच्या सल्ल्याने शिवाला जावई म्हणून स्वीकारले. हा विवाह हिमालयावर अत्यंत भव्य सोहळ्यात झाला.

पार्वतीचे तप पाहून तिचे वडील हिमवान अतिशय व्याकुळ झाले. ते म्हणाले – “माझी लेक फक्त एका विरक्त योग्यासाठी एवढं कठोर तप करतेय? तिचं शरीर कृश झालंय, अंगावर मांस उरलेलं नाही, तरीही ती अढळ उभी आहे.”

या वेळी नारद ऋषी हिमवानांकडे आले आणि म्हणाले –
“हे राजन्, तुझ्या लेकीचा संकल्प व्यर्थ नाही. पार्वती ही आदिशक्ती आहे. तिचं आणि शिवाचं मिलन हे सृष्टीच्या संतुलनासाठी आवश्यक आहे. त्यामुळे तिचं लग्न शिवाशी कर.”

हिमवान यांनी अखेर महादेवाशी तिचं कन्यादान केलं. हा विवाह अत्यंत भव्य झाला. ब्रह्मा, विष्णू, देवगण सर्व उपस्थित होते. शिव विरक्त योगीच्या रूपात आले होते, पण पार्वतीला त्यांच्यात परमेश्वरच दिसले.

या घटनेतून आपल्याला शिकायला मिळतं की, पालकांची चिंता खरी असली तरी मुलीच्या निश्चयाला व श्रद्धेला मान दिला पाहिजे.

4) पार्वतीचे उपवासातील दर्शन

लोककथेनुसार, एकदा पार्वतीने हरितालिका व्रत करताना उपवास करून रात्रभर जागरण केले. मध्यरात्री ती ध्यानस्थ झाली असता तिच्यासमोर तेजोमय रूपात शिव प्रकट झाले. त्यांनी तिला सांगितले –
“हे पार्वती! तुझा उपवास व्रत, तुझी साधना आणि तुझं समर्पण मला प्रिय आहे. या व्रताचं स्मरण करणाऱ्या प्रत्येक स्त्रीला अखंड सौभाग्य आणि पतीसौख्य लाभेल.”
तेव्हापासून या व्रताला पवित्र मानून स्त्रियांनी हजारो वर्षे ही परंपरा जपली आहे.

एक आख्यायिका सांगते की हरितालिका व्रत करत असताना पार्वतीने एकदा दिवसभर निर्जल उपवास केला. रात्री ती ध्यानस्थ झाली. तिचं मन पूर्णपणे शिवाच्या ध्यानात रंगलं होतं.

मध्यरात्री तिच्यासमोर तेजोमय रूपात महादेव प्रकट झाले. त्यांनी तिच्या डोक्यावर हात ठेवला आणि म्हणाले –
“हे पार्वती! तुझं व्रत, तुझा उपवास, तुझी साधना मला प्रिय आहे. या व्रताचं पालन करणाऱ्या प्रत्येक स्त्रीला अखंड सौभाग्य प्राप्त होईल.”

त्या दिवशी पार्वतीच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहत होते – आनंदाचे, पूर्णत्वाचे. शंकर तिला स्वतःच्या अर्धांगिनी म्हणून स्वीकारतील, याचा तिला खात्रीचा अनुभव आला.

ही कथा दाखवते की श्रद्धा आणि भक्तीने केलेल्या साधनेला देव स्वतः प्रत्युत्तर देतात.

05) जनपदातील लोककथा

काही प्रादेशिक कथांमध्ये असं सांगितलं जातं की, एकदा एका तरुणीने आपल्या पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी हरितालिका व्रत केले. पण तिचा पती आजारी होता. व्रताच्या प्रभावाने त्याचा आजार बरा झाला आणि तो दीर्घायुषी ठरला. म्हणूनच गावोगावी या व्रताला ‘सौभाग्यव्रत’ असं नाव देण्यात आलं.

06) देवीची सखींची गाथा

ग्रंथांनुसार, पार्वतीच्या सख्या फक्त तिच्या सोबतच जंगलात गेल्या नाहीत, तर त्यांनीही उपवास करून पार्वतीसोबत शंकराची पूजा केली. यामुळे देवी आनंदित झाली आणि म्हणाली –
“ज्या सख्यांनी हे व्रत केलं, त्या सर्वांच्या आयुष्यात सदैव आनंद नांदेल.”
म्हणून आजही अनेक स्त्रिया आपल्या मैत्रिणींना घेऊन हरितालिका व्रत करतात.

आख्यायिका सांगते की पार्वतीच्या फक्त एका सखीनेच नाही, तर अनेक सख्यांनी तिच्या तपात सहभाग घेतला. त्या सर्व सख्यांनीही निर्जला उपवास केला, भजन-कीर्तन केलं आणि शिवाची आराधना केली.

पार्वतीने आनंदाने त्यांना आशीर्वाद दिला –
“आजपासून हे व्रत करणाऱ्या प्रत्येक स्त्रीला अखंड सौभाग्य लाभेल. तिच्या आयुष्यातील दुःखं दूर होतील.”

म्हणूनच आजही स्त्रिया आपापल्या मैत्रिणींना एकत्र करून हे व्रत करतात. भजन, कथा ऐकणे आणि सामूहिक पूजन ही या व्रताची वैशिष्ट्ये झाली.

11) या कथा आपल्याला काय शिकवतात?

1. अढळ श्रद्धा – पार्वतीने शंकरावर ठेवलेला विश्वास आपल्याला श्रद्धेचं महत्त्व शिकवतो.
   
2. निश्चयाची ताकद – परिस्थिती प्रतिकूल असली तरीही ठाम निश्चय साध्याला नेतो.
   
3. स्त्रीशक्ती – पार्वतीच्या तपातून स्त्रीची सहनशक्ती आणि सामर्थ्य दिसते.
   
4. समर्पण आणि प्रेम – पतीपत्नीच्या नात्यात समर्पणाची खरी व्याख्या या कथांतून समजते.

पार्वतीच्या या तपामुळे देवता, ऋषी आणि ब्रह्मदेवही प्रभावित झाले. अखेर महादेवांनी तिचं तप पाहून मनात विचार केला – “हीच माझी सती आहे. हिच्या भक्तीला मी नकार देऊ शकत नाही.” ही कथा आपल्याला शिकवते की, खरा निश्चय आणि श्रद्धा असली तर जन्मानंतरही तो संकल्प पूर्ण होतो.

ही कथा दाखवते की श्रद्धा आणि भक्तीने केलेल्या साधनेला देव स्वतः प्रत्युत्तर देतात.

त्या दिवशी पार्वतीच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहत होते – आनंदाचे, पूर्णत्वाचे. शंकर तिला स्वतःच्या अर्धांगिनी म्हणून स्वीकारतील, याचा तिला खात्रीचा अनुभव आला.

ही कथा दाखवते की श्रद्धा आणि भक्तीने केलेल्या साधनेला देव स्वतः प्रत्युत्तर देतात.

12) निष्कर्ष

हरितालिका व्रत हे केवळ एक धार्मिक परंपरा नाही, तर ती स्त्रीशक्ती, श्रद्धा आणि प्रेमाचा उत्सव आहे. देवी पार्वतीने दाखवलेला संयम, धैर्य आणि दृढ निश्चय प्रत्येक स्त्रीला जीवनात मार्गदर्शन करतो.

आजच्या काळात जरी जीवनशैली बदलली असली तरीही या व्रतामागील आध्यात्मिक आणि सामाजिक मूल्ये अमूल्य आहेत. म्हणूनच हरितालिका व्रत आणि देवी पार्वतीचे पूजन हे भारतीय संस्कृतीचे अजोड वैशिष्ट्य मानले जाते.

या सर्व प्राचीन कथांतून स्पष्ट होतं की हरितालिका व्रत हे फक्त धार्मिक कर्मकांड नाही, तर श्रद्धा, निश्चय, प्रेम आणि स्त्रीशक्तीचा उत्सव आहे. देवी पार्वतीचं तप, तिच्या सख्यांची निष्ठा आणि पालकांच्या संमतीने झालेला शिवपार्वती विवाह हे भारतीय स्त्रियांसाठी प्रेरणादायी आदर्श आहेत.

Read More