९ऑगस्ट: रक्षाबंधन
1) प्रस्तावना
भारतीय संस्कृतीत नात्यांना अनोखं महत्त्व आहे. आणि त्या नात्यांतलं सर्वात शुद्ध व निस्वार्थ नातं म्हणजे भाऊ-बहिणीचं नातं. हे नातं साजरं करणारं सर्वात पवित्र सण म्हणजे रक्षाबंधन.
राखी म्हणजे फक्त एक धागा नाही, तर प्रेम, कर्तव्य आणि रक्षणाचं प्रतीक आहे. हा सण प्राचीन काळापासून साजरा केला जातोय आणि त्याच्या मागे असलेल्या पौराणिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक कथांमुळे तो अधिक समृद्ध वाटतो.चला तर मग, रक्षाबंधन सणाचा उगम, त्याचे धार्मिक आणि सामाजिक पैलू, प्राचीन कथा आणि आधुनिक काळातील बदल यांचा सविस्तर आढावा घेऊया
“राखी हा फक्त धागा नसून, बहिणीच्या प्रेमाचं आणि भावाच्या जबाबदारीचं अमूल्य प्रतीक आहे.”
“रक्षाबंधन म्हणजे प्रत्येक नात्यात सुरक्षा आणि प्रेमाचा वसा.”
2) रक्षाबंधन – प्रेम, नात्यांचं आणि संरक्षणाचं बंधन
१. रक्षाबंधन म्हणजे काय?
‘रक्षा’ म्हणजे संरक्षण आणि ‘बंधन’ म्हणजे बंधन किंवा नातं. रक्षाबंधन हा एक असा पवित्र सण आहे ज्यात बहिणी आपल्या भावाच्या मनगटावर राखी बांधून त्याच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना करतात, आणि भाऊ तिला आयुष्यभर रक्षण देण्याचं वचन देतो.
हा सण फक्त रक्ताच्या नात्यांपुरता मर्यादित नसतो – तो विश्वास आणि भावना यांवर आधारलेला असतो. अनेकदा नात्यांमध्ये जन्मापेक्षा प्रेम मोठं ठरतं – आणि रक्षाबंधन त्याचं उत्तम उदाहरण आहे.
२. रक्षाबंधनचा इतिहास
- यम आणि यमुनाचा पौराणिक संदर्भ
पौराणिक कथेनुसार, यमराजाने यमुनेला अमरत्वाचं वरदान दिलं कारण तिने त्याच्या मनगटावर राखी बांधली होती.
- कृष्ण आणि द्रौपदी
महाभारतातील कृष्ण-द्रौपदीचा प्रसंग प्रसिद्ध आहे. कृष्णाच्या जखमी बोटावर द्रौपदीने आपली साडी फाडून पट्टी बांधली होती. कृष्णाने ते ऋण ‘चीरहरण’ प्रसंगी चुकवले.
3) राजा बलि आणि लक्ष्मी
श्रीमंत राजा बलिच्या कथेप्रमाणे, लक्ष्मीने त्याच्या मनगटावर राखी बांधून आपले पती विष्णू परत मिळवल
एक प्रेम, विश्वास आणि रक्षणाचे पवित्र नात
पण हे नातं केवळ रक्ताचं नसतं – विश्वासाचं असतं. म्हणूनच आज राखी मित्र, सैनिक, गुरु, पोलिस अशा अनेक नात्यांत बांधली जाते.
3) रक्षाबंधनच्या पौराणिक कथा
१. भगवान श्रीकृष्ण आणि द्रौपदी (महाभारत):-महाभारतातील सर्वात प्रसिद्ध आणि भावनिक कथा
एकदा श्रीकृष्णाच्या बोटाला इजा झाली आणि रक्त वाहू लागलं. हे पाहून द्रौपदीने आपल्या छान भरजरी साडीचा ( पैठणी ) तुकडा फाडून त्याच्या बोटावर बांधला. कृष्ण खूप भावूक झाला आणि तिला वचन दिलं –
“तू मला बांधलंस, मी तुझं रक्षण करीन.”
हेच वचन तो चीरहरणाच्या प्रसंगी पाळतो, जिथे द्रौपदीला वस्त्रहरणापासून वाचवण्यासाठी कृष्ण तिचं वस्त्र अविरत वाढवत राहतो.
२. यम आणि यमुनाची कथा
मृत्यूचा देव यम आणि त्याची बहीण यमुना यांची कथा प्राचीन काळातील आहे.
यमुणेने यमाला आपल्या घरी आमंत्रित केलं. यम जेव्हा आला, तेव्हा यमुणेने त्याच्या मनगटावर राखी बांधली आणि त्याच्या दीर्घायुष्याची प्रार्थना केली. यम एवढा भारावला की त्याने तिला वरदान दिलं –
“प्रत्येक वर्षी जो बहिणीच्या प्रेमाने राखी बांधेल, त्याला मी दीर्घायुष्य देईन.”
३. राणी लक्ष्मी आणि राजा बली
विष्णू पुराणातील ही कथा अत्यंत प्रसिद्ध आहे.
राजा बलीने भगवान विष्णूला आपल्याजवळ ठेवण्यासाठी वचन घेतलं. यामुळे लक्ष्मी देवी वैतागली. तिने एक ब्राह्मण स्त्रीचा वेष घेऊन बलीच्या घरी राखी बांधली. जेव्हा बलीने तिला वर मागायला सांगितलं, तेव्हा तिने विष्णूंना सोडण्याची मागणी केली. बलीने मान्य केलं.
या कथेवरून राखीचा धर्म, समर्पण आणि विश्वासाचा अर्थ अधोरेखित होतो.
४. राणी कर्णावती आणि हुमायुन
१६व्या शतकातील ही ऐतिहासिक कथा अत्यंत प्रेरणादायी आहे.
चित्तोडच्या विधवा राणी कर्णावतीला गुजरातच्या बहादूरशाहकडून धोका होता. मदतीसाठी तिने मुघल बादशहा हुमायुनला राखी पाठवली. हुमायूनने राखीचा सन्मान ठेवत आपल्या सैन्यासह तिच्या मदतीसाठी धाव घेतली.
हा प्रसंग धर्माच्या पलीकडचं राखीचं महत्त्व दर्शवतो.
५. सिकंदर आणि राजा पोरस
इ.स.पू. ३२६ मध्ये सिकंदर भारतावर आक्रमण करत होता. त्याची पत्नी रॉक्साना हिने भारतीय राजा पोरसला राखी पाठवली आणि आपल्या पतीचं रक्षण करण्याची विनंती केली.
युद्धादरम्यान, पोरने राखीचा सन्मान ठेवत सिकंदरावर प्रहार केला नाही.
4) रक्षाबंधन साजरा करण्याची पद्धत
राखीची तयारी:बहिण विशेष थाळी सजवते – ज्यामध्ये असतो:
➤ तांदूळ
➤ हळद-कुंकू
➤ दिवा
➤ मिठाई
➤ राखी
5)राखी विधी:
- भाऊच्या कपाळावर कुंकवाचा टिळा लावतात
- मनगटावर राखी बांधतात
- आरती ओवाळतात
- मिठाई खाऊ घालतात
- गिफ्ट मिळतो आणि रक्षणाचं वचन दिलं जातं
6) रक्षाबंधन विशेष पदार्थ
- श्रीखंड, मिठाई, लाडू, खीर, पुरी-भाजी, साजूक तूप, पंचपक्वान्न
7) भारतभरातील रक्षाबंधनचे विविध स्वरूप
| राज्य | वैशिष्ट्य |
| महाराष्ट्र | नारळी पौर्णिमा – कोळी समुद्रदेवतेला नारळ अर्पण करतात |
| राजस्थान | लुंबा राखी – भावासह वहिनीला राखी |
| बंगाल | श्रावणी पर्व – ब्राह्मण मुलं याच दिवशी उपनयन करतात |
| गुजरात | पवित्रोपण – शिवलिंगावर राखी अर्पण केली जात |
8) राखीबांधणीचा वैदिक मंत्र
“येन बद्धो बली राजा दानवेंद्रो महाबलः।
तेन त्वामनुबध्नामि रक्षे मा चल मा चल॥”
(अर्थ: “ज्याने बली राजा सुरक्षित झाला, त्या मंत्राने मी तुझं रक्षण करतो, तुझं हे रक्षण अखंड राहो.”)
9) आधुनिक काळातील रक्षाबंधन:डिजिटल राखी पौर्णिमा साजरी करतात.
डिजिटल राखी पौर्णिमा साजरी करतात
- बहिणी ई-राखी, व्हिडीओ कॉल राखी, ऑनलाइन गिफ्ट्स पाठवतात
- NRI बहिणीही WhatsApp, Email द्वारे भावना व्यक्त करतात
नव्या नात्यांसाठी राखी
- विद्यार्थी शिक्षकांना राखी बांधतात
- सैनिकांना, पोलिसांना, डॉक्टर्सना राखी पाठवली जाते
- मैत्रीच्या नात्यातही राखीचं स्थान वाढतंय
पर्यावरणपूरक राखी
- बीया पासून बनवलेल्या राख्या – राखी रोपात रूपांतरित होते
- कागद/कापड राख्या – प्लास्टिकमुक्त सण
10) रक्षाबंधनातून शिकण्यासारख्या गोष्टी
- प्रेम आणि कर्तव्य यांचं बंधन
- नात्यांमधील विश्वासाचं महत्त्व
- लहान कृतीदेखील अमर ठरू शकतात (उदा. द्रौपदीने फाडलेला साडीचा तुकडा)
11) रक्षाबंधन: पौराणिक संदर्भ आणि भावनिक व्याख्या
१. रक्षासूत्राचा आध्यात्मिक अर्थ
राखी हे केवळ धागं नाही, तर प्रार्थनेचा प्रतीकात्मक रूप आहे. या रक्षासूत्राला वेदांमध्ये “येन बद्धो बली राजा दानवेन्द्रो महाबल:। तेन त्वामनुबध्नामि रक्षे मा चल मा चल॥” अशा मंत्रांनी बांधण्याची परंपरा आहे.
हे मंत्र भाऊसाठी दीर्घायुष्य, आरोग्य, बल आणि नकारात्मक ऊर्जेपासून संरक्षण यासाठी म्हणले जातात.
३. रक्षाबंधन साजरा करण्याची पद्धत
- सकाळी स्नान करून पूजा केली जाते.
- बहिण भाऊच्या मनगटावर राखी बांधते.
- आरती ओवाळून मिठाईचा घास भरवते.
- भाऊ तिला गिफ्ट देतो आणि रक्षणाचं वचन देतो.
ही परंपरा फक्त उत्तर भारतातच नव्हे तर देशभरात वेगवेगळ्या स्वरूपात साजरी केली जाते.
४. आजच्या काळात रक्षाबंधनाचं महत्त्व
- सांस्कृतिक एकात्मता: राखी आता धर्म, जात, भाषेच्या पलीकडे गेली आहे. अनेक महिला सैनिक, पोलिसांना राखी बांधून राष्ट्रसेवकांशी जोडतात.
- भावनिक घटक: वेगवेगळ्या शहरांमध्ये राहणाऱ्या भावंडांमध्ये प्रेमाचं नवं बंध निर्माण होतं.
- सामाजिक बदल: अनेक NGO राखी बनवून विकतात, ज्यातून महिलांना रोजगार मिळतो.
12)निष्कर्ष
रक्षाबंधन हा एक सण नाही, तो एक भावनांचा उत्सव आहे. प्राचीन कथांपासून आजच्या डिजिटल युगापर्यंत, राखीचं नातं बदललं नसलं तरी ते अधिक विस्तारित, सर्वसमावेशक झालं आहे.
आजच्या धावपळीच्या जगात, हा सण आपल्याला थांबून नात्यांची जपणूक, कृतज्ञता आणि प्रेम व्यक्त करण्याची संधी देतो.
प्रेरणादायी विचार:”राखी हा फक्त धागा नसून, बहिणीच्या प्रेमाचं आणि भावाच्या जबाबदारीचं अमूल्य प्रतीक आहे.”
“रक्षाबंधन म्हणजे प्रत्येक नात्यात सुरक्षा आणि प्रेमाचा वसा.
Read संस्कृत भाषा दिवस
