जागतिक साक्षरता दिवस
1). जागतिक साक्षरता दिवस का साजरा केला जातो?
निरक्षरतेविरुद्ध लढा देण्यासाठी
अजूनही जगभरात कोट्यवधी लोक वाचू-लिहू शकत नाहीत. निरक्षरता म्हणजे गरीबी, बेरोजगारी आणि असमानतेचं मोठं कारण आहे. हा दिवस लोकांना जागरूक करतो की शिक्षण ही गरज नाही तर हक्क आहे.
शिक्षणाचं महत्त्व पटवून देण्यासाठी
साक्षरता केवळ अक्षर ओळख नसून विचार करण्याची क्षमता, आत्मविश्वास आणि समाजातलं स्थान वाढवते. हा दिवस आपल्याला आठवण करून देतो की शिक्षणाशिवाय प्रगती अशक्य आहे.
सर्वांसाठी समान संधी
UNESCO ने हा दिवस जाहीर करून उद्दिष्ट ठेवलं की स्त्री-पुरुष, श्रीमंत-गरीब, शहरी-ग्रामीण सर्वांना शिक्षणाची समान संधी मिळाली पाहिजे.
डिजिटल युगातील साक्षरता
आजच्या काळात केवळ वाचन-लेखन नव्हे, तर डिजिटल साक्षरता (मोबाईल, इंटरनेट, तंत्रज्ञान वापरता येणं)ही तितकीच महत्त्वाची आहे. हा दिवस लोकांना नव्या पद्धतीच्या शिकण्याची जाणीव करून देतो.
समाज आणि राष्ट्रनिर्मितीमध्ये योगदान
साक्षर समाज म्हणजे प्रगत समाज. शिक्षणामुळे व्यक्ती आत्मनिर्भर बनते, रोजगार मिळवते आणि त्यामुळे संपूर्ण देशाचा विकास होतो.
2) भारताचा साक्षरता दर (India’s Literacy Rate)
एकूण साक्षरता दर
- Periodic Labour Force Survey (PLFS) 2023-24 नुसार, भारतातील एकूण साक्षरता दर (7 वर्षांवरील लोकांसाठी) 80.9% आहे
- लिंग आणि क्षेत्रानुसार विभाजन
- पुरुष साक्षरता दर: 87.2%
- स्त्री साक्षरता दर: 74.6%
- शहरी क्षेत्रातील साक्षरता दर: 88.9%
- ग्रामीण क्षेत्रातील साक्षरता दर: 77.5%
3) राज्यानुसार साक्षरता दराचा आढावा
सर्वात जास्त साक्षरता असलेले राज्य / UTs
- Mizoram: 98.2%
- Lakshadweep: 97.3%
- Kerala: 95.3%
- Tripura: 93.7%
- Goa: 93.6%सर्वात कमी साक्षरता असलेले राज्य
4) सारांश स्वरूपात:
| उच्च साक्षरता राज्य | Mizoram (98.2%), Lakshadweep, Kerala इ. |
| कमी साक्षरता राज्य | Andhra Pradesh (72.6%), Bihar (74.3%) इ. |
5). जागतिक साक्षरता दर (World Literacy Rate)
- जागतिकपातळीवर, १५ वर्षांवरील लोकांमधील साक्षरता दर सुमारे 86.3% आहे; यात पुरुषांची दर 90% आणि स्त्रियांची 82.7% इतकी आहे.
- MacroTrends नुसार, 2023 मध्ये हा दर 87.36% पर्यंत वाढला होता, 2022 च्या तुलनेत 0.2% ने वाढला आहे.
- Our World in Data नुसार, जगभरात वाचन-लेखनाची क्षमता आज वाढली आहे, 1820 मध्ये केवळ 12% लोक साक्षर होते आणि सध्याचा दर सुमारे 87% आहे.
- UNESCO (UIS) म्हणते की, आजही जगभरात 754 दशलक्ष प्रौढ (adults) निरक्षर आहेत आणि त्यातील मोठ्या प्रमाणात स्त्रिया आहेत. सारांश: जागतिक साक्षरता दर सुमारे 86–87% दरम्यान आहे. प्रगती होत असूनही अनेक विसंगती आणि लैंगिक अवरोध अजूनही आढळतात.
6). जगातील सर्वात शिक्षित (साक्षर) देश (Top Countries by Literacy)
१००% साक्षरता दर असलेले देश
- काही देशांमध्ये 100% साक्षरता नोंदवली गेली आहे, जसे की Finland, Norway, Luxembourg, Andorra, Greenland, Liechtenstein, Uzbekistan इत्यादी.
- इतर स्त्रोतांनुसार Andorra, Finland, Greenland, Liechtenstein, Luxembourg, Norway, North Korea, Ukraine, Uzbekistan, Azerbaijan, Cuba, Tajikistan, Georgia, Slovenia हे देखील या यादीत आहेत.
99% च्या आसपासचे देश
- Latvia (99.89%), Estonia (99.82%), Lithuania (99.82%) इतके उच्च साक्षर दर दर्शवतात.
- इतर विकसित देश जसे की Japan, United States, United Kingdom, Germany, France, Canada, Australia देखील साधारणतः 99% साक्षरता दराचे आहेत.
सारांश :
| श्रेणी | देश (उदाहरण) |
| 100% Literacy | Finland, Norway, Luxembourg, Andorra, Greenland, Liechtenstein, Uzbekistan, Azerbaijan, Cuba, Ukraine इत्यादी |
| ≈99% Literacy | Latvia, Estonia, Lithuania, Japan, Germany, Canada, Australia, UK, USA, France इत्यादी |
7) निष्कर्ष:
- भारताचा साक्षरता दर वाढत आहे, परंतु लिंग आणि शहरी-ग्रामीण विभागांमध्ये मोठे अंतर अजूनही आहे.
- काही राज्यांमध्ये Mizoram, Kerala आणि Lakshadweep यांसारख्या ठिकाणी साक्षरता जवळजवळ पूर्णपणे साकारली गेली आहे, तर Andhra Pradesh आणि Bihar मध्ये अजून सुधारणा करायची मोठी गरज आहे.
- जागतिक साक्षरता दिवस हा लोकांना शिक्षणाचं महत्त्व पटवून देण्यासाठी, निरक्षरतेविरुद्ध जागरूकता निर्माण करण्यासाठी आणि सर्वांसाठी शिक्षण उपलब्ध करण्यासाठी साजरा केला जातो.
- सर्वसाधारण जागतिक साक्षरता दर: ~86–87%
- सर्वात साक्षर देश: स्कँडिनेव्हियन आणि युरोपियन देश (Finland, Norway, Luxembourg इत्यादी) तसेच काही कमी लोकसंख्या असणारे देश (Andorra, Liechtenstein इत्यादी) ज्याबद्दल अधिकृत उत्पत्तीच्या आधारे 100% साक्षरता नोंदवली गेली आहे.
- इतर विकसित देश (Japan, Germany, Canada इ.) सुद्धा 99% पर्यंतच्या साक्षरतेचा अनुभव घेत आहेत.
