इसाप
मित्र-मैत्रिणींनो, इसापच्या नीती कथा तुम्हाला माहीतच असतील. आम्ही सुद्धा बालपणी ह्या कथा वाचल्या आहेत. या कथा बर्‍याच पिढ्यांनी बालपणी वाचल्या आहेत. अनेक लेखकांनी इसापच्या कथा लिहून समाजाला आपापल्या पद्धतीने ती तत्वे समजावून सांगितली आहेत. बहुतेक सर्वच मुलांनी इसापच्या नीतीकथा वाचलेल्या असतील, कारण या कथा जगभर प्रसिद्ध आहेत.
परंतु इसापचे चरित्र माहित आहे असे कोणाकडून ऐकण्यात आलेले नाही. फार थोड्यांना ते माहित असेल. त्याचे चरित्र पूर्णपणे कोणालाही माहित नाही, ते आता आपण समजून घेऊया. त्यावरून इसाप कोण होता? त्याने काय काय कामगिरी केली? तो काय करायचा? तो कोण होता? तो इतका जगप्रसिद्ध त्या काळात, कसा काय झाला? याबद्दल सर्व माहिती आपल्याला मिळेल?
1. असा हा गोष्टी सांगणारा इसाप:
सुमारे अडीच हजार वर्षे होऊन गेली, त्या काळात आशिया-मायनर मध्ये फिजीयाचे राज्य होते. त्या राज्यावर टोळी वाल्यांनी हल्ले केले. लोक जीव घेऊन पळाले. कोणी कुठे कुठे आश्रयास जाऊन राहिले. सीसीलियात एक श्रीमंत सावकार होता. त्याच्या आश्रयास एक कुटुंब होते. माता, पिता आणि एक त्यांचे बालक त्या बालकाचे नाव होते इसाप. इसापचा पिता त्या श्रीमंताच्या जहाजावर काम करीत असे. आणि त्याची माता त्या सावकाराच्या घरातील मोल-मजुरीची कामे करीत असे. छोटा इसाप आपल्या आईजवळ नेहमी मजेने राहत असे. एके दिवशी नेहमीप्रमाणे इसाफ चा पिता जहाजावर कामाला गेला तो खूप खूप दूर दूर गेला इकडे सीसीलियात भयंकर जोराचे वादळ सुरू झाले. मुसळधार पाऊस आणि सोसायट्याचा वारा यामुळे सारे लोक, खूप हैराण झाले. तशातच, त्या बेटावर परलोकांचे चक्रही सोसाट्याच्या वाऱ्या इतकेच अचानक आले. आयोनियान (सायप्रस) बेटावरील ग्रीक चाचे लोकांनी सीसीनियावर हल्ला चढविला. त्यांनी अत्यंत क्रूरपणे तेथील लोकांची कत्तल केली. अपार संपत्ती लुटली. ठिकठिकाणी आगी लावल्या. हिंसेतून वाचलेल्या बऱ्याच लोकांना जबरदस्तीने गुलाम म्हणून पकडून नेले. इसापची माता आणि इसाप त्या भीषण हल्ल्यातून वाचले. पण ते गुलाम म्हणून पकडले गेले. त्या लोकांनी त्यांना गुलाम दुसऱ्या देशात नेऊन विकले.
इसाप आणि त्याची माता यांना समास येथील जाॅडमन नावाच्या गृहस्थाने विकत घेतले. आता गुलाम झाल्यामुळे व वडील सोबत नसल्यामुळे इसापची माता जाॅडमनच्याच घरी धुणे, भांडी, दळण, स्वयंपाक अशी सर्व मजुरीची कामे करीत असे, छोटा इसापतीच्या भोवती चुपचाप राहायचा कारण आता त्या लहान बालकाला बोलता येत नसे. जणू काय त्या भयंकर संकटामुळे त्याची वाचाच बंद झाली होती. त्याला धड रडताही येत नसे. त्याच्या त्या गुमसुम व केविलवाण्यास्थिती कडे पाहून त्याच्या मातेला खूपखूप दुःख होई, पण बिचारी काय करणार? ती स्वतः गुलाम होती. दुसरे म्हणजे इसाप आता पित्याला बालपणापासूनच दुरावला होता. सिसिलियातूनच इसाफ ची व त्याच्या पित्याची ताटातूट झाली होती. आयुष्यात नीलकटा श्वाना निघते पुढे वडिलांसोबत त्यांची भेट कधीही होऊ शकली नाही.
कामातून वेळ मिळेल तेव्हा ईसापची आई त्याला खेळवायची. अनेक प्रकारच्या गोष्टी सांगायची छोटा ईसाप त्या गोष्टी मन लावून ऐकत असे. व आनंदी होत असे. पण त्याला स्पष्टपणे बोलता येत नव्हते. कधीतरी अडखळत तोत्तरेपणे बोलत असे. अशा प्रकारे दहा-बारा वर्षे निघून गेली तरीही ईसाप छान प्रकारे बोलू शकत नव्हता. अडखळत बोलायचा तसेच तोत्तरेपणे पण बोलायचं परंतु तो जेव्हा केव्हा बोलायचं त्याच्या आईला मात्र ते बोबडे बोल ऐकून खूप आनंद व्हायचा.
एकदा काय झाले! बारा तेरा वर्षाचा इसाप रस्त्याने इकडे-तिकडे पाहत सहज चालला होता. त्या वेडसर मुलाला पाहून एक फकीर म्हणाला, बेटा थांब! तुझ्याकडून मला काही खायला मिळेल काय? बावळट दिसणाऱ्या इसापने त्या फकिराचे म्हणणे ऐकले व पटकन तो एका फळ वाल्याकडे गेला त्याने एक फळ विकत घेतले आणि ते त्या फकीराला दिले. फकीराला आनंद झाला. त्याने त्या मुलाला आशीर्वाद दिला. आणि त्याचे नाव विचारले. मुलगा म्हणाला, मं म म म मामा मामा ना ना नानाव व “इसाप” मुलगा अतिशय तोत्तरा आहे, त्याला धड बोलता येत नाही हे पाहून फकीराने देवाची प्रार्थना केली. तोच काय आश्चर्य घडले!इसापला लगेच सरळ बोलता येऊ लागले. तो म्हणाला, माझे नाव इसाप! इसाप!असे आहे. मग त्याने फकीराच्या पायावर डोके ठेवले, फकीराने त्याला दुवा दिला.मग ईश्वराचे उपकार मानून फकीराने पुढचा रस्ता धरला.
एकदा जॉर्डनच्या मित्राने त्याच्याकडे सप्रेमभेट म्हणून, पेरूची एक करंडी पाठवली होती. काही कामासाठी जाॅर्डन बाहेर गेला होता. त्यावेळी त्याच्या स्वतःच्या मुलाने ते पेरू गुपचूप खाऊन टाकले. चोरून खाण्याचा गुन्हाच् मुलांनी केला होता. पण इसाप शेतावर काम करत करत त्याला हवे असलेले आहेस बी काढून घेण्यास त्या पेरूच्या करंडी जवळ गेला होता. ही संधी साधून जाॅर्डनच्या मुलाने पेरूच्या चोरीचा आळ इसाप वरच घातला. तो म्हणाला बाबा ते सर्व पेरू इसापने गपचूप खाल्ले. जाॅर्डन खूप खूप संतापला. तेव्हा इसाप म्हणाला, धनी जरा थांबा! पेरू कोणी खाल्ले ते समक्षच पहा! इसाप घरात गेला, गरम पाणी व मीठ घेऊन आला .त्याने गरम पाण्यात मीठ कालाविले, आणि ते पाणी तो प्याला तेव्हा त्याच्या उलटीत फक्त पाणीच पडले. नंतर ते मीठ-पाणी जॉर्डनच्या मुलाला पाजण्यात आले. त्याच्या उलटीतून मात्र पेरूचे तुकडे भराभरा बाहेर पडले. ते पाहून खरा चोर कोण? ते उघड झाले. प्रामाणिकपणा पाहून इसापच्या धन्याला फार फार आनंद झाला.
2. इसापची आईसोबत ताटातूट:
इसापचा मालक जाॅर्डन माणसांची खरेदी विक्री करण्याचा धंदा करीत असे. त्याच्या घरी इसाप आणि त्याची आई हे दोघेही गुलाम म्हणून काम करत होते. तसेच आणखीही काही गुलाम त्याच्याकडे होते. त्या गुलामांकडून शेतीची व घराची कामे करून घ्यायची आणि निरोपयोगी लोक विकून टाकायचे हा त्याचा धंदा होता. तो सॅमास येथील एक प्रसिद्ध गुलाम विक्रेता होता. इसाप पडतील ती कामे मनापासून करायचा तो अत्यंत कष्टाळू व प्रामाणिक आणि चतुर गुलाम होता. एकदा इसापला खूप भूक लागली, तो स्वयंपाक घरात गेला. त्याची आई भाकरी करीत होती. इसापने तिला जेवायला मागितले, पण धन्याचे जेवण झाल्याशिवाय आणि इतर गुलामांना भाकरी दिल्याशिवाय आपल्या बाळाला ती भाकरी कशी देणार! तिने एक युक्ती केली, इसापला तिने जवळ बोलावून घेतले, तो तिच्याजवळ बसला. मग तिने काम करता करता त्याला सुंदर सुंदर गोष्टी सांगितल्या. इसाप त्या गोष्टीत रंगून गेला. तो तहान-भूक विसरला. आईच्या गोष्टी तो रोज मन लावून ऐकू लागला.
दुसऱ्या दिवशी मालकाने सर्व गुलामांना सांगितले की उद्या पहाटे लवकर उठा बाजारच्या गावाला जायचं आहे. तुम्हाला मी बाजारात विकून टाकणार आहे. असा हुकुम जाॅर्डनने आपल्या गुलामांना दिला. इसापची आणि आपली आता ताटातूत होणार या विचाराने इसबच्या आईला त्या रात्री झोपच आली नाही. तिने सर्व गुलामांच्यासाठी भाकरी भाजल्या. आणि भले-मोठे गाठोडे बांधून तयार ठेवले. इसाप पहाटेच उठला त्यांनी आईची भेट घेतली. ती दोघे गळ्यात गळ्यात घालून खूप रडली. मालकाचा हुकूम सुटला, चला लवकर! चला! मुक्कामांच्या कपड्यांचं गाठोडं, दोर, हंडे जेवणाचं व इतर बाकीचे सामान, साखळ्या ,भाकरी जवळ जवळ हे सारं सामान सर्व गुलामांनी, एकमेकांनी, एकेक करून उचलून घेतले होते. इसापने मात्र भाकऱ्यांचे गाठोडे उचलले इतर ओझ्यापेक्षा ते ओझे खूपच जड होते. इसापला इतर गुलाम हसले. ते म्हणाले, या मुलाला काहीच अक्कल नाही. हलकं ओझं घेण्याचा सोडून याने मुद्दाम ते, भाकरीचे खूपच जड असे ओझे धरले. अरे भाकरी म्हणजे, खाण्याची वस्तू म्हणून त्यांने उचलून घेतलं पण, आता मान मोडेल तेव्हा कळेल याला. त्या गुलामांनी इसापची अशी हेटाळणी केली. पण इसाप मात्र अजिबात चिडला नाही. त्याने भाकऱ्यांचं ओझे घेतलं आणि शांतपणे चालू लागला.
बाजाराचा रस्ता चांगलाच वीस-पंचवीस कोस दूर होता. बाजारचा गाव येता येता चांगलीच भूक लागली होती. चालता चालता दुपार झाली सर्वांना सपाटून भूक लागली. मग एका ओढ्यावर पाण्याची सोय पाहून सर्वांनी भाकरी खाल्ल्या. तेव्हा ते ओझे सहाजिकच कमी झाले. रात्री मुक्कामाच्या ठिकाणी आणखीन ते ओझे कमी झाले. दुसऱ्या दिवशी तर सर्वच भाकरी संपल्या व आता इसापचे ओझेच उरले नाही.
तेव्हा आता इसापचे ओझे संपले होते. तो मोकळ्या हाताने चालू लागला मजेने इकडे तिकडे बघत होता. इतर गुलामांची आपापली ओझी मात्र जशीच्या तशी कायम होती. तेव्हा सर्वांना कळून आले की हा मुलगा “इसाप” मोठा चतुर आणि शहाणा आणि दूरदर्शी मुलगा आहे.
इसाप आणि त्याचे सोबती गुलाम यांना मालक जॉर्डनने विकण्यासाठी बाजारात उभे केले. चौथर्‍यावर उभे केलेले “पुरुष-गुलाम” घेण्यासाठी गिऱ्हाईक येत पण किमतीत न जमल्यामुळे ते परत जातं.
शेवटी दुपार टाळून गेली, तेव्हा झांथस नावाचा एक तत्ववेत्ता त्या बाजारात जॉर्डनला भेटला. तो तिथे गुलाम पाहायला आला. त्याने सर्व गुलाम पाहिले व किंमत विचारली. जॉर्डनने त्या प्रत्येक गुलामाची भारी किंमत सांगितली. तेव्हा नंतर झांथसने विचार केला की त्या गुलामांची परीक्षा घेऊन पाहू! ठरले तर मग! त्याने एका गोऱ्या गोमट्या गुलामाला विचारले तू माझ्या घरी काय काय काम करू शकशील?
तो गुलाम म्हणाला, “मला सगळी कामे करता येतात!”
दुसरा गुलाम म्हणाला, “तुम्ही सांगाल ते मी करेन!”
त्या गुलामांची अशा प्रकारे उत्तरे ऐकून इसापला मोठ्याने हसू आले. तो असा हसताना पाहून झांथसने विचारले तु रे का हसलास? तेव्हा तो खुजा आणि कुरूप गुलाम इसाप म्हणाला, “महाराज हे माझे सोबती आपल्या येथील सगळी कामे करणार, त्यांनी सगळे कामे केल्यामुळे मला कोणताही काम उरणारच नाही; त्यामुळे मी तसाच रिकामा राहणार.
हे एक बरं बरंच झालं! या सर्वांच्या सर्वज्ञतेच मला हसू येणार नाही तर काय?”
इसापच्या या उत्तरांमधील गमतीचा अर्थ त्या तत्त्वज्ञानी झांथसच्या लक्षात आला. त्याने मोठ्या आनंदाने इसापला विकत घेतले. त्याच्यासाठी जॅडमनने सांगितलेली पूर्ण रक्कम क्षणात दिली.
तो प्रकार पाहून बिचारे इतर गुलाम झांथसला हसले. ते मनात म्हणाले, “काय हा वेडा माणूस! चांगले आमच्यासारखे तरुण धट्टेकट्टे, सुंदर आणि कामाचे गुलाम सोडून यांनी हा कुरूप, खुजा आणि काळकुट, निकामी इसाप खरेदी केला.” पण झांथस स्वतःमध्येच खुश होता. त्यातल्या त्यात इसापची चतुरता पाहून झांथस फारच खुश झाला होता.
3. गुलाम नव्हे नवा सोबती आणला:
आता इसाप नव्या मालकाच्या घरी राहू लागला. इसाप आनंदात होता. तसा झांथसही आनंदात होता. कारण अनेकदा इसाप आपली चतुराई दाखवत असे. त्यामुळे झांथसला इसापचे भारीच कौतुक वाटत होते. त्याला तो सतत आपल्याबरोबर वागू लागला. ते दोघे दररोज बाहेर फिरायला जात. डोंगरावर, जंगलात, नदीकाठी अशाप्रकारे अनेक ठिकाणी ते दोघे फिरत.पशुपक्ष्यांच्या गंमत पाहत,त्यांच्या वागण्याच्या निरीक्षण करीत,तत्त्वज्ञानाची चर्चा करीत. इसापला बुद्धिमत्तेची आणि चतुरतेची दैवी देणगीच होती. त्याचा सहवासात झांथसला खूप आनंद होईल.
एकदा झांथस आणि इसाप एका मोठ्या बागेत गेले. तेथील माळयाने झांथसला एक तत्त्वज्ञानाचा प्रश्न विचारला. माळी म्हणाला,”मी मेहनत करून कुंड्यांमधून काही रोपे तयार करतो; पण ती रोपे जमिनीवर आपोआप होणाऱ्या रोपांपेक्षा कमी दर्जाचीच ठरतात; तर हे असं का होतं हे मला कृपा करून सांगाल काय?”
माळयाचा प्रश्न ऐकून झांथस विचार करू लागला. तो मनात मनाला,”ही तर ईश्वराची करणी आहे, दुसरे काय?”झांथस विचारात पडलेला पाहून,इसापने चटकन उत्तर दिले. तो माळ्याला म्हणाला, “अहो आईच्या दुधावर वाढलेली बाळं जशी गुटगुटीत असतात ना, तसीच ही जमिनीवर आपोआप वाढणारी रोपं बारसेदार दिसतात. तुमची ही कुंडीमधील रोपं म्हणजे केवळ बाटलीवरच्या दुधावर वाढविलेली बाळ होय!”
इसापने पटकन, दिलेल्या उत्तरामुळे माळ्याचे समाधान झाले. आणि झांथसला खूप आनंद झाला. त्याच्या या साध्या उत्तरात केवढे तत्त्वज्ञान भरले आहे. अतिशय प्रेमाने निसर्गाचे महत्व सांगितले. असा हा सोप्या व्यवहारिक उदाहरणांनी तत्त्वज्ञान पटविणारा इसाप आपल्या सहवासाला मिळाला, याबद्दल झांथसने शांतपणे ईश्वराचे आभार मानले. तेव्हापासून झांथसने इसापला आपला एक जिवलग मित्र मानले. आणि प्रत्येक बाबतीत तो त्याच्या सल्ल्याने वागू लागला. त्यांच्या काही प्रसंगाच्या गोष्टी मोठ्या “उद्भवर्तक” आहेत.
लेखिका – साहित्य मित्र- कुमारी संध्या अंबादास नंदनवार (7709403689)
