अण्णाभाऊ साठेंचं बालपण आणि संघर्षमय सुरुवात

प्रस्तावना

भारतीय समाजाच्या अनेक थरांमध्ये, विशेषतः दलित, कामगार, आणि वंचित वर्गांमध्ये अण्णाभाऊ साठेंचं नाव अत्यंत आदरानं घेतलं जातं. त्यांचं संपूर्ण आयुष्य म्हणजे संघर्ष, अन्यायाविरुद्ध उभं राहणं, आणि लेखणीच्या माध्यमातून क्रांतीचा उद्गार देणं. पण या लढवय्या लेखकाची सुरुवातच होती एका अत्यंत दारिद्र्यरेषेखाली – एक असह्य बालपण, जिथं उपासमारीची छाया होती, शिक्षणापासून दूर लोटलेलं आयुष्य होतं, पण तरीही त्यामध्ये पेटलेली एक आशेची ठिणगी होती – जी पुढे ज्वाला बनून संपूर्ण महाराष्ट्राला प्रकाश देणारी ठरली.

1. अण्णाभाऊंचं बालपण: 

अण्णाभाऊ साठे यांचा जन्म १ ऑगस्ट १९२० रोजी वक्तुरे, तालुका शिरूर कासार, जिल्हा बीड येथे झाला. त्यांचं मूळ नावतुकाराम भाऊराव साठे. ते मंग व (मंगवंशी) समाजात जन्मले – हा समाज तेव्हा सामाजिक दृष्टीनं अगदी तळाच्या स्तरावर होता. जन्मत:च त्यांच्या पाठीमागे भेदभाव, उपेक्षा, आणि अन्यायाच्या अनंत कहाण्या जोडलेल्या होत्या.

बालपण म्हणजे खेळ, मजा आणि शिकण्याचं वय असतं. पण अण्णाभाऊंसाठी बालपण म्हणजे संघर्ष, उपासमार, आणि सततची हालअपेष्टा. त्यांचा कुटुंबीय दुष्काळग्रस्त परिस्थितीत जगत होता. बीड जिल्ह्यातील दुष्काळ, स्थलांतर, आणि तुटपुंज्या रोजगारामुळं त्यांचे आई-वडील मुंबईला स्थलांतरित झाले.

2. आई-वडिलांचे हाल आणि कुटुंबातील स्थिती

अण्णाभाऊ साठेंचे वडील कधी बैलांना शेतात जुंपायचे, तर कधी चाकरीच्या शोधात दारोदार फिरायचे. त्यांच्या आईचे आयुष्यही अश्रूंनी भिजलेलं होतं. उपाशी पोटी झोपणं, मुलांना पोटभर अन्न न देता कामाला लावणं – हे सगळं त्यांच्या जीवनाचा भाग होतं. या घरात ‘बालपण’ नावाची संज्ञा नव्हतीच.

3. बालश्रम आणि मुंबईतली वास्तवता

मुंबईत स्थलांतर केल्यावर, अण्णाभाऊंनी वयाच्या १०–१२ व्या वर्षी काम सुरू केलं.
– कोळसा वाहून देणं
– रस्त्यावर गाणी गाणं
– लोखंडी गोदामांमध्ये हमाली
– बंदरावर सामान उचलणं

हे काम फक्त जगण्यासाठी नव्हे, तर शिकण्यासाठीही होतं – आयुष्य शिकण्यासाठी!

4. शिक्षणाची तहान – पण संधी नव्हती

त्यांचं शालेय शिक्षण केवळ ४ थीपर्यंतच झालं, पण पुस्तकांची ओढ कायम होती. भंगारात सापडलेली पुस्तकं, जुन्या वर्तमानपत्रांच्या वाचलेल्या ओळी, आणि फडांमधून मिळणारा शब्दांचा सागर – याने त्यांची वैचारिक पोषणं झाली.

“मी शाळेत नव्हतो, पण ज्ञानाच्या शोधात होतो.”

5. कामगार वस्त्यांतली पहिली कविता

अण्णाभाऊ पहिल्यांदा एका चाळीत, एका श्रमिक सभेत कविता म्हणाले. त्या कवितेचं नाव होतं — “माझा संसार”.
त्यात त्यांनी लिहिलं –

“नाही चूल, नाही मुल, तरीही मला म्हणतात घरमालक…”
ह्या ओळींनी संपूर्ण कामगार चाळ दाद देत उभी राहिली होती.

6. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचा अप्रत्यक्ष प्रभाव

अण्णाभाऊंनी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे विचार ऐकले होते, त्यांच्या सभा लांबून ऐकल्या होत्या. शिक्षण, आत्मसन्मान आणि संघटनेचा मंत्र त्यांच्या मनात खोल रुजला होता.
आंबेडकरांची छाया जणू त्यांच्या विचारांची दिशा होती.

7. ‘फकिरा’पूर्वीचं लेखन – संघर्षातून उमललेली शैली

‘फकिरा’ ही त्यांची पहिली आणि सर्वाधिक गाजलेली कादंबरी असली तरी, त्याआधी त्यांनी अनेक कथा, गाणी, आणि नाट्यप्रयोग लिहिले होते.
त्यातल्या अनेक गोष्टी त्यांच्या स्वतःच्या बालपणातील अनुभवांवर आधारित होत्या –
उदा. भाकरीचं स्वप्न, गर्दीतील मुलगा, रडतं मन.

8. उपासमारीचं वास्तव आणि स्थलांतराचं दुःख

१९३० च्या दशकात महाराष्ट्रात दुष्काळाची स्थिती गंभीर होती. अण्णाभाऊंच्या कुटुंबाला गाव सोडावं लागलं आणि ते मुंबईकडे स्थलांतरित झाले – शिक्षणासाठी नाही, तर जगण्यासाठी! मुंबईत येणाऱ्या अनेक कुटुंबांप्रमाणेच साठे कुटुंबही वडाळा, दादर, लालबाग, अशा कामगार वस्त्यांमध्ये विसावलं.

मुंबई म्हणजे स्वप्नांची नगरी, पण त्यांच्यासारख्या गोरगरीबांसाठी ती स्वप्नभंगाचीही नगरी ठरू शकते. अण्णाभाऊ लहान वयातच मुंबईच्या रस्त्यांवर कष्ट करू लागले – घोडाबग्गीत कोळशाची पोती भरायची, मजुरीची कामं करायची, कधी रस्त्यावर गाणी म्हणत पैसे जमवायचे – यातून त्यांचं आयुष्य शिकत होतं, आणि समाजाची विषमता खोलवर त्यांच्यात साठत होती.

9. शिक्षणापासून वंचित – पण आयुष्याचं शाळा मोठी होती

अण्णाभाऊंनी प्राथमिक शाळेपर्यंतचं अपूर्ण शिक्षण घेतलं. पण त्यांचं खरं शिक्षण सुरू झालं रस्त्यावर, फडांमध्ये, कामगार वसाहतींमध्ये, आणि समाजाच्या अनुषंगानं.

ते म्हणायचे – “मी शाळा शिकलेलो नाही, पण समाज मला शिकवत राहिला.”
ही ओळ त्यांच्या विचारशक्तीचं आणि आत्मविश्वासाचं स्पष्ट दर्शन घडवते.

10. फडांमध्ये केलेली सुरुवात – लोककलेतून लोकांचे प्रश्न

बालपणीच अण्णाभाऊंना लोकनाट्य आणि तमाशा फडांचं आकर्षण वाटत होतं. हाच लोककलेचा फॉर्म त्यांच्या भविष्याच्या साहित्यिक प्रवासाची सुरुवात ठरला.

ते सुरुवातीला लहान-मोठी पात्रं साकारायचे. लोकांच्या गर्दीतून, ढोल-ताशांच्या गजरात, त्यांच्या शब्दांनी एक वेगळी क्रांती सुरू झाली. त्यांनी अनुभवलेली उपासमार, श्रमिकांचं दुःख, आणि दलितांचं अपमानित जीवन – हे सगळं त्यांनी आपल्या गाण्यांतून मांडायला सुरुवात केली.

11. विचारांची ज्योत: साम्यवाद आणि श्रमिक चळवळ

अण्णाभाऊंच्या जडणघडणीत साम्यवादाचा (Communism) मोठा वाटा आहे. त्यांनी कम्युनिस्ट पक्षाशी जोडून घेतलं. मार्क्स-लेनिन यांचे विचार वाचून, त्यांनी वंचितांसाठी लेखणीला हत्यार बनवलं.

त्यांनी मजूर युनियनमध्ये सक्रिय सहभाग घेतला. त्या काळात अण्णाभाऊ रस्त्यावर घोषणा देणारा कार्यकर्ता नव्हते, तर साहित्य आणि लोकनाट्याच्या माध्यमातून शोषितांच्या भावना मांडणारे धारदार साहित्यिक होते.

12. सुरुवातीचं लेखन – सत्याचा आरसा

अण्णाभाऊंचं पहिले साहित्य हे स्वानुभवांवर आधारित होतं. त्यांनी लिहिलेल्या गोष्टी आणि कथा हे कुठल्याही काल्पनिक दुनियेचं चित्र नव्हतं, तर समाजाच्या जळत्या जखमा होत्या.

त्यांची कथा “माझं जन्मठेप”, “विठाबाईची बायको”, आणि “फकिरा” या सर्वात प्रारंभिक लेखनातून तेच दिसून येतं – त्यांचं बालपण, उपासमार, श्रमजीवींचं दुःख आणि जातीय विषमता.

13. बुद्धीची नाही, तर मनाची ताकद

अण्णाभाऊंनी अनेक वेळा सांगितलं होतं की –

“माझ्याकडे मोठं शिक्षण नव्हतं, पण माझं आयुष्यच माझा मोठा शिक्षक होतं.”

त्यांनी कधीही विद्यापीठाचं दर्शन घेतलं नाही, पण ते स्वतः “रस्त्यावरचं विद्यापीठ” बनले. त्यांचं प्रत्येक वाक्य – वंचितांचं प्रतिनिधित्व करतं.

त्यांनी ‘अक्षर’ शिकवलं नाही, पण ‘अर्थ’ शिकवला!

14. एक सामान्य मुलगा ते असामान्य व्यक्तिमत्त्व

आज अण्णाभाऊ साठेंच्या नावानं अनेक पुरस्कार दिले जातात, महाविद्यालयं आहेत, आणि त्यांची जयंती साजरी होते – पण या सगळ्या मागे आहे एका अनाथ, उपेक्षित, आणि अडचणींच्या गर्तेत अडकलेल्या मुलाचा संघर्ष.

त्यांच्या बालपणातील प्रत्येक क्षण एक वेगळा पाठ आहे. त्यांनी कधीही परिस्थितीला दोष दिला नाही – उलट तिचाच उपयोग केला स्वतःला घडवण्यासाठी.

15. निष्कर्ष – अण्णाभाऊंचा संघर्ष आजही प्रेरणा देतो

आज अनेक तरुण यशाच्या मागे धावत असताना परिस्थितीवर, अपयशावर दोष ठेवतात. अण्णाभाऊ साठेंचं जीवन त्यांच्यासाठी एक आरसा आहे – की जिथं जन्म म्हणजेच लढाई होती, तिथूनही यशाचं शिखर गाठता येतं.

त्यांचं बालपण हे केवळ दुःखमय नव्हतं – ते होतं जिद्दीचं, आत्मभानाचं आणि परिवर्तनाच्या बीजांचं. त्यांनी आपलं आयुष्य “वंचितांच्या कल्याणासाठी वाहून दिलं,” आणि म्हणूनच ते आजही जनतेचे लेखक म्हणून ओळखले जातात.